Wejsuny to niewielka malownicza miejscowość położona na wschodnich brzegach jezior Wejsunek oraz Warnołty, wśród rozległej Puszczy Piskiej. Zdecydowanie najciekawszym odkryciem archeologicznym z Wejsun jest posąg najprawdopodobniej pradawnego bóstwa Kurko – tzw. Kamienna Baba w Piszu. Obecnie monolit stoi przed Muzeum Ziemi Piskiej w Piszu.
Spis treści
Tajemnicze posągi
Pruskie posągi kamienne o cechach antropomorficznych od dawna budzą ciekawość i są przedmiotem badań archeologicznych. Od zamierzchłych czasów stanowiły charakterystyczny element wiejskiego krajobrazu. Datowanie kamiennych bab przyjmowane jest na okres od X do początków XIV wieku. Najwięcej tego typu rzeźb odnaleziono w euroazjatyckiej strefie stepowej i łączono na ogół z ludami przedsłowiańskimi. Natomiast na terenach dawnych ziem pruskich były zjawiskiem raczej unikatowym i zagadkowym, co tym bardziej przyciąga uwagę do posągu Kamiennej Baby w Piszu. Monolity stały zazwyczaj na granicach osady. Ich forma przypominała wydłużoną ludzką sylwetkę. Czasami na bryłach wykuwano rytualne naczynia, broń lub elementy stroju. Ciekawe jest to, że pomimo powszechnie stosowanej nazwy „baba”, jak w przypadku Kamiennej Baby z Pisza, najczęściej przedstawiały poważnych, groźnie wyglądających mężczyzn (choć są też nieliczne odpowiedniki „żeńskie).
Kamienna Baba Pisz i inne postaci zastygłe w kamieniu
Miejscowa ludność żyła w przekonaniu , że bryły są skamieniałymi ludźmi, nieszczęsnymi, przeklętymi lub pokaranymi w ten sposób przez Najwyższego. Antropomorficzne kamienne rzeźby pojawiły się w zapisach urzędników krzyżackich już na początku XV wieku. W kolejnych wiekach (do drugiej połowy XIX wieku) uznawano je za kamienie graniczne wsi. Pod koniec XIX wieku lokalne stowarzyszenia naukowe rozpoczęły badania nad pruskimi posągami. Właśnie w tym okresie zaczęto je nazywać babami, pomimo, iż przedstawiały zazwyczaj uzbrojonych mężczyzn. Nazewnictwo zaczerpnięto z języków ludów stepowych, gdzie określenie to oznaczało przodka (praojca) lub z języków wschodniosłowiańskich, gdzie rzeźby o kształcie krzyża nazywano babami, a w trakcie świąt ubierano je w kobiece stroje. Od drugiej połowy XIX wieku przestały pełnić jedynie rolę ciekawostki, zaczęły funkcjonować także w charakterze zabytków. Tak jak w przypadku Kamiennej Baby znajdującej się w Piszu oraz innych antropomorficznych posągów, pomimo rozwoju badań archeologicznych i etnograficznych, nie udało się określić ich roli kulturowej.
Najczęściej przeznaczenie i istotę monolitów wiązano z obrzędowością pogańskiego świata. Przez lata borykano się z problemem autentycznością poszczególnych posągów. Z tego powodu tylko część zbadanych posągów uznano za baby „prawdziwe”, bez wątpliwości powiązane z religijną obrzędowością pruską. Część obiektów zyskała status „domniemanych”. Pozostała grupa antropomorficznych monolitów, w tym Kamienna Baba (z Wejsun) usytuowana na Rynku w Piszu, z dużą dozą prawdopodobieństwa można zaliczyć do współczesnych tzw. ludowych posągów kamiennych.
Po co powstała Kamienna Baba w Piszu?
Największe zainteresowanie w kwestii bab pruskich wzbudza przyczyna, dla której powstawiały oraz ich przeznaczenie. Kwestie te dotyczą także Kamiennej Baby zadomowionej w Piszu. Na obecnym poziomie badań zdecydowaną większość posągów można powiązać z przodkami, którzy z zaświatów mieli opiekować się swoimi potomnymi. Ludność przypisywała im znaczenie magiczne i oddawała cześć, naznaczając ich wojowniczy i heroiczny charakter. Współcześni badacze nie znaleźli jednak odpowiedzi, dlaczego w religii Prusów pojawił się właśnie ten rodzaj kultu i z jakiej przyczyny powstał na dawnych (staropruskich) terenach plemiennych Barcji oraz Pomezanii?
Kamienna Baba w Piszu – figura pozostawiona przez plemiona pruskie?
Pruska Kamienna Baba z Pisza została odkryta w 1872 r. w miejscowości Wejsuny. Do Pisza przeniesiono ją w 1969 roku. Monolit mierzy 1,4 metra wysokości. Posąg ma dość wyraźnie wyrzeźbioną twarz, choć obecnie brakuje mu nosa, który najprawdopodobniej został pomyłkowo odstrzelony przez miejscowego leśniczego. Do 2010 roku umiejscowiona była tuż obok ratusza, przy baszcie. Obecnie Kamienna Baba zajmuje eksponowane miejsce na Rynku. Stoi w południowo- wschodnim puncie zmodernizowanego placu, przed budynkiem Ratusza w Piszu i niewątpliwie jest przedmiotem zainteresowania ze strony turystów.
Do dziś trwają spory co do jej autorstwa i przeznaczenia. Domysłów jest bardzo wiele – może miała służyć do celów religijnych, pełnić rolę punktu orientacyjnego lub stanowić ozdobę? Do końca nie wiadomo, a kwestie te pozostają nadal niewyjaśnione. Sprzeczności wynikają przede wszystkim z braku wiarygodnych przekazów. Autorstwo tej rzeźby przypisuje się członkom staropruskiego plemienia Galindów i przyjmuje się, że Kamienna Baba z Pisza przedstawia boginię Kurko. Według innych figura została wykuta w XIX wieku (około 1875 roku) przez Johanna Wielka, mieszkańca Wejsun, który ustawił ją jako drogowskaz. Często przewija się też teoria, że Kamienna Baba została ociosana na pamiątkę przemarszu wojsk napoleońskich.
Zobacz również
PanSG, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons